(Bloomberg) — Tegen een achtergrond van hardrock en vuurwerk waren de honderden mensen die zich in de Poolse stad Olsztyn op een heet weekend van eind augustus verzamelden, blij met wat ze hoorden: hardwerkende Polen verdienen een “huis, een tuin, een grill, twee auto’s en een vakantie” – en de huidige politieke leiders kunnen dit niet waarmaken.
Meest gelezen van Bloomberg
De boodschap van de Confederatie Vrijheid en Onafhankelijkheidspartij aan haar aanhangers is misschien eenvoudig, maar voor Polen kan het ingewikkeld worden. Met dubbele cijfers in de peilingen lijkt de beginnende alliantie klaar om de uitkomst te beïnvloeden van wat een van de krapste verkiezingen sinds het einde van het communisme belooft te worden.
De populariteit van een partij die zich verzet tegen immigratie, abortus en de lockdowns door Covid-19 is niet alleen een Pools fenomeen. Ontwrichters van extreemrechts winnen terrein in heel Europa en profiteren van een vloedgolf van wrok die voortkomt uit de pandemie, de crisis rond de kosten van levensonderhoud en de economische tol van de oorlog in Oekraïne.
De groepen zijn een mix van nationalisten en partijen met neo-nazi-wortels tot eurosceptici en populisten in Donald Trump-stijl – en ze hebben een momentje. Alles bij elkaar genomen blijkt uit opiniepeilingen dat zij nu tot de top drie van populairste politieke groeperingen in bijna de helft van de 27 lidstaten van de Europese Unie behoren.
Geen van deze partijen zal rechtstreeks de macht overnemen. Maar in de steeds meer gefragmenteerde Europese politiek zullen zij waarschijnlijk buitensporige invloed krijgen, hetzij door zich aan te sluiten bij coalitieregeringen – hetzij door zich niet aan te sluiten en een politieke impasse te veroorzaken – terwijl de EU probeert verenigd te blijven in haar reactie op de Russische agressie.
“Europese reguliere politici hebben lange tijd gedacht dat dergelijke partijen niet gevaarlijk zijn, en ze hebben de situatie onderschat”, zegt Jiri Pehe, directeur van de New York University in Praag en voormalig adviseur van de overleden Tsjechische president Vaclav Havel. “Helaas is het niveau van onbehagen en frustratie onder de mensen toegenomen.”
In Brussel rinkelen de alarmbellen. Een hoge EU-diplomaat zei dat hij zich zorgen maakte dat radicale partijen zouden kunnen proberen de potentiële publieke vermoeidheid over de steun aan Oekraïne in hun voordeel uit te buiten bij verkiezingen in heel Europa.
De komende weken zullen twee belangrijke verkiezingstests plaatsvinden: de ene in Polen op 15 oktober, de andere in Slowakije twee weken eerder. Nationalisten liggen ook op koers om volgend jaar de verkiezingen in Oostenrijk en België te winnen. In Duitsland is de extreemrechtse AfD nu de op één na sterkste partij, waardoor de sociaal-democraten van bondskanselier Olaf Scholz gedwongen worden het beleid en de strategie te veranderen om de partij uit te dagen.
In Griekenland behield de conservatieve partij Nieuwe Democratie de macht met een verpletterende verkiezingsoverwinning in juni, maar drie extreemrechtse groepen kregen genoeg steun om het parlement binnen te komen.
De Vox-nationalisten in Spanje verloren terrein tijdens de verkiezingen in juli, maar het land verkeert gedeeltelijk in onzekerheid omdat de winnaar, de Volkspartij, zei dat het met hen zou samenwerken en nu niet genoeg steun heeft om een regering te vormen. Italië heeft intussen al het meest rechtse leiderschap sinds de Tweede Wereldoorlog.
De trend beperkt zich niet tot Europa. Trump krijgt bij elke aanklacht tegen hem steun voor zijn poging om terug te keren naar het Witte Huis. In Argentinië behaalde een extreemrechtse buitenstaander die beloofde de centrale bank te sluiten en de economie te dollariseren, vorige maand een schokkende overwinning in een stemming voorafgaand aan de presidentsverkiezingen van het land.
Europa is hier natuurlijk al eerder geweest, meest recentelijk in de nasleep van de mondiale financiële crisis, en het voormalige communistische oosten van het continent heeft hierin voorop gelopen.
De toenemende inkomensverschillen in Polen hielpen Jaroslaw Kaczynski’s zittende partij Wet & Rechtvaardigheid – met haar nativistische boodschap van verzet tegen de ‘elites’ in Brussel en Berlijn – in 2015 aan de macht. Dat volgde op de ontwrichter van de EU, de Hongaarse premier Viktor. Orbán, die profiteerde van de vluchtelingencrisis van dat jaar. Beide leiders hebben ook een cultuuroorlog over vrouwenrechten en de LGBTQ-gemeenschap aangewakkerd.
Toch bood de pandemie voer voor minder reguliere groepen, waarvan sommige met een duistere geschiedenis van homofobie en racisme, om vooruitgang te boeken, terwijl ontevreden kiezers vraagtekens zetten bij lockdowns en vaccinaties. Nu speelt de hulp aan Oekraïne in op het verhaal dat kiezers worden verwaarloosd, samen met de traditionele oppositie tegen immigratie- en milieubeleid.
“We zullen zeker blijven stijgen”, zegt Martin Helme, leider van de Conservatieve Volkspartij van Estland, oftewel EKRE, die sommige opiniepeilingen leidt. “Het immigratieprobleem is verslechterd en de groene transitie vernietigt de liberale politiek omdat het de welvaart en de levensstandaard van mensen vernietigt”, zei hij in een interview op 6 september.
Helme, een voormalig minister van Financiën van Estland die bij zijn beëdiging een teken van blanke supremacist liet zien, wil voorkomen dat er nog meer vluchtelingen uit Oekraïne komen en de mensen in het land dwingen te vertrekken. Hij zei dat hij Estland wil behouden voor de Esten. “Het politieke systeem zal niet overleven als de elite besluit het leven van hun volk tot een hel te maken”, zei hij.
Het opkomen voor de conservatieve katholieke arbeidersklasse is de hoeksteen van het succes geweest voor de Poolse Wet & Rechtvaardigheid-partij, die op zoek is naar een derde termijn op rij. Op 6 september liet de centrale bank de munt kelderen door de rentetarieven meer dan verwacht te verlagen, een stap die volgens de gouverneur – een partijgenoot – door gewone Polen zou worden verwelkomd.
Toch zeggen de leiders van de Confederatie dat zij degenen zijn die op deze belangen letten. Ze willen zich op de lange termijn concentreren en hun aanhang opbouwen om het establishment in een diep verdeelde natie te ontwrichten. Ze hebben hun campagne gericht op kwesties als het verkleinen van de staat en het vereenvoudigen van het belastingstelsel.
Er was beslist een buzz in Olsztyn in plaats van de haat en woede die verband hielden met extreemrechtse gebeurtenissen uit het verleden. De gechoreografeerde rally voelde meer als een komische sketch. De menigte lachte toen Kaczynski en zijn belangrijkste uitdager Donald Tusk, de voorzitter van de grootste oppositiepartij en voormalig Poolse premier en voorzitter van de Europese Raad, belachelijk werden gemaakt.
De Confederatie, een vier jaar oude samensmelting van drie kleinere partijen sinds de jaren negentig, heeft uitgesloten dat zij een koningmaker zou worden en deel zou uitmaken van een coalitieregering. Dat betekent dat een herhaling van de verkiezingen uiteindelijk de uitkomst kan zijn, tenzij ze verder wegglijden in de peilingen.
Gesteund door een gelikte sociale media-machine, is het belangrijkste doel van de partij om mensen het gevoel te geven dat ze ‘meesters over hun eigen lot zijn’, zei Krzysztof Bosak, een lid van het Poolse parlement dat de partij leidt samen met belastingadviseur en ondernemer Slawomir Mentzner. een nachtelijk interview in een hotel na de bijeenkomst. “We willen een generatiewissel, een beleidsverandering.”
De boodschap werkte voor Patrycja Krajewska, een zwangere bedrijfseigenaar die zegt dat de oorlog in Oekraïne en de toestroom van vluchtelingen de grootste financiële last van Polen vormen. Ze heeft een partij gevonden waar ze zich mee kan identificeren, ook al zegt Bosak dat ze ervoor heeft gezorgd dat Oekraïners niet worden uitgebuit.
“Ik ben niet erg pro-Oekraïens”, zei Krajewska, 35, op een warme zomeravond. “Het grootste probleem is dat al het geld naar hen gaat. We zijn in Polen. De Polen betalen belasting, dus wij zijn de eerste. Wij kunnen helpen, maar niet zoveel.”
Reguliere partijen beweren dat de inflatie en de vlucht van vluchtelingen niet door Oekraïne worden veroorzaakt, maar door de invasie van Rusland, en dat de extreemrechtse leiders in de regio de gesprekspunten van het Kremlin vaak napraten.
Toch blijft deze perceptie bestaan, vooral in het zuidelijk buurland van Polen, Slowakije, waar de bevolking tot de meest pro-Rusland in de regio behoort. Voormalig drievoudig premier Robert Fico, die heeft beloofd een veto uit te spreken over “zinloze” sancties tegen Rusland die de EU-leden schade berokkenen, is op weg naar een nieuwe overwinning bij de verkiezingen van 30 september.
Op de achtergrond bevindt zich de extreemrechtse partij van de Republiek, wiens steun is gestegen van minder dan 1% toen de partij in februari 2021 werd opgericht, een jaar vóór de invasie van Oekraïne door Vladimir Poetin. Het staat pas vierde in de peilingen, maar zou wel eens in zijn regerende coalitie terecht kunnen komen.
Lees meer: Na de immigranten te hebben bewapend, merkt het oosten van Europa dat het hen nodig heeft Steun van Oekraïne wordt geconfronteerd met een nieuwe hindernis nu de Slowaakse leider terugkeert Extreem-rechts in Europa ziet er niet meer zo marginaal uit: Pankaj MishraDe winst van Polen, het verlies van Oekraïne: de hete arbeidsmarkt verwelkomt vluchtelingen
Samenwerken met extreemrechts zou Fico’s besluit versterken om de militaire hulp aan Oekraïne te beëindigen en een deel van het EU-beleid op het gebied van groene energie en immigratie af te wijzen. Republikeinse leider Milan Uhrik zei dat de NAVO “een overblijfsel is van de Koude Oorlog, een verlengde arm van Amerikaans belang in Slowakije.”
Partijleiders overal ter wereld hebben hard gewerkt om hun extremistische achtergrond van zich af te schudden, waarbij ze scherpe pakken droegen en vooral over economische kwesties spraken. Maar het verleden werpt een schaduw.
In 2017 weigerde Uhrik, momenteel lid van het Europees Parlement, de deportatie van Joden naar nazi-vernietigingskampen tijdens de Tweede Wereldoorlog te veroordelen, omdat hij zei dat hij niet wist wat de historische omstandigheden waren. Een rechter veroordeelde partijgenoot Milan Mazurek van racisme na opmerkingen over Roma in een radio-interview twee jaar later.
“Kritisch denken” bracht Uhrik tot de conclusie dat de EU niet was wat beloofd was en dat de NAVO verouderd is, zei hij in een interview in Bratislava op 28 augustus. “Ik ben niet via Sieg Heil tot mijn patriottische en conservatieve opvattingen gekomen. saluutschoten en enkele marsen in uniform”, zei hij.
Volgens Hugo Brennan, hoofd EMEA-onderzoek bij risicoanalysebedrijf Verisk Maplecroft, zijn Slowakije, Polen en Nederland “belangrijke wegwijzers” voor de verkiezingen voor het Europees Parlement in de komende zomer.
De dreiging van extreemrechts is echter overdreven, ook al beleeft het een hoogtepunt, zei hij. “Een sterke opkomst voor extreemrechtse partijen zou het verhaal van de opkomende vloed versterken, maar het politieke centrum zal waarschijnlijk de dominante kracht blijven.”
Dat centrum verlegt zijn strategie in Duitsland om zich meer te richten op de economie en minder op de groene transitie, in een poging iets te doen aan de stijgende populariteit van de AfD, die in de peilingen is toegenomen tot ongeveer 20% steun.
Terwijl de volgende federale verkiezingen in Duitsland over twee jaar plaatsvinden, kunnen regionale stemmingen in drie oostelijke staten volgend jaar overwinningen voor de AfD opleveren. Rivalen hebben het regeren met de partij uitgesloten, waardoor het vooruitzicht op politieke stagnatie is ontstaan.
Er is binnen politieke kringen een debat gaande over het verbieden van de AfD, maar deze stap wordt door Scholz en zijn adviseurs als riskant gezien omdat het radicale krachten verder zou kunnen aanwakkeren, aldus mensen die dicht bij de bondskanselier staan. Het plan is bedoeld om het verhaal van de AfD over het stopzetten van de immigratie en het terugdraaien van de Europese integratie tegen te gaan. In een toespraak voor het parlement op 6 september viel Scholz de partij aan en noemde het een ‘sloopploeg’.
Terug in de Poolse stad Olsztyn was het de eenvoud van de berichtgeving die weerklank vond bij het publiek. “Wij zijn de goeden, zij zijn de slechten”, zei Mentzen, medeleider van de Confederatie, tegen de supporters.
Of een sprong in de peilingen zich vertaalt in daadwerkelijke stemmen zal volgende maand duidelijk worden in Polen, de grootste oostelijke economie van de EU. Wat al duidelijk is, is dat mensen luisteren, zegt Rafaella Tenconi, hoofdeconoom en oprichter van ADA Economics in Londen.
‘Ze merken de malaise onder de mensen op’, zei ze. “Deze verkiezingen gaan over de menselijke maat, omdat mensen zich onzeker voelen.”
Binnenkort beschikbaar: ontvang de Eastern Europe Edition-nieuwsbrief, die elke dinsdag wordt bezorgd, voor inzichten van onze verslaggevers over wat de economie en investeringen van de Baltische Zee tot de Balkan vormgeeft.
–Met hulp van Daniel Hornak, Ott Tammik, Slav Okov, Michael Winfrey, Krzysztof Kropidlowski, Arne Delfs, Iain Rogers, Marton Eder en Natalia Drozdiak.
Meest gelezen van Bloomberg Businessweek
©2023 Bloomberg LP
